Merkez Bankası, ülkelerin finansal sistemini yöneterek para politikalarını belirleyen ve uygulayan en yüksek kurumdur.
Merkez Bankası Nedir?
Merkez Bankası, bir ülkenin, ülkeler grubunun veya ekonomik birliğinin parasal ve finansal sistemini yöneten, para politikalarını belirleyen ve uygulayan en yüksek kurumdur. Genellikle devlete bağlı veya otonom bir yapıya sahip olan merkez bankaları, ekonomide istikrarı sağlamak, enflasyonu kontrol altında tutmak ve çalışan bir finansal sistem oluşturmak için çeşitli görevler üstlenirler.
Merkez Bankası Ne Zaman Kuruldu?
Bir ülkenin merkez bankasının kurulma tarihi, o ülkenin ekonomik gelişim sürecine bağlı olarak değişiklik gösterir. Örneğin, 1928 yılında Türkiye’ye gelen Hollanda Merkez Bankası Başkanı Vissering’in hazırladığı rapor ve 1929 yılında İtalyan Uzman Kont Volpi’nin merkez bankası gerekliliğini belirtmesi ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanan karar ile kurulmuştur. Diğer ülkelerdeki merkez bankalarının kuruluş tarihleri ise 17. yüzyılın sonlarından 20. yüzyılın başlarına kadar uzanan bir dönem aralığında gerçekleşmiştir.
Merkez Bankası Ne İşe Yarar?
Merkez bankası, temel olarak ülkedeki para ve kur politikalarının yönetilmesinden sorumludur. Görev ve sorumlulukları ise 5 temel alana ayrılmaktadır:
- Fiyat İstikrarı: Bağımsız para politikalarıyla enflasyonu ekonomik kararlarda dikkate almayı gerektirmeyecek bir seviyeye getirmek.
- Finansal İstikrar: Finansal istikrarı sağlamak için para ve döviz piyasaları ile ilgili düzenleyici önlemler almak.
- Döviz Kuru Rejimi: Ülkemizdeki döviz kuru rejimini hükümet ile birlikte belirlemek ve uygulamak; ülkedeki altın ve döviz rezervlerini saklamak, ülke menfaatleri doğrultusunda yönetmek.
- Banknot Basma: Anayasa’ya göre para basma yetkisi Türkiye Büyük Millet Meclisindedir. Ancak TBMM banknot basma yetkisini süresiz olarak Merkez Bankasına devretmiştir.
- Ödeme Sistemleri: Fonların ve menkul kıymetlerin güvenli ve hızlı bir şekilde aktarılması için yeni sistemler kurmak, sistemlerin kesintisiz işlemesini sağlamak.
Merkez Bankası Parası Nedir?
Merkez bankası parası, genellikle "rezerv para" veya "baz para" olarak adlandırılır ve bir ülkenin ekonomisinde dolaşıma sürülen toplam para miktarını ifade eder. Bu para miktarı, merkez bankasının bastığı kâğıt para ve banknotlar ile ticari bankaların merkez bankasındaki rezervleri toplamından oluşur.
Merkez Bankası Kime Aittir?
Merkez bankasının sahiplik yapısı ülkeden ülkeye değişiklik gösterebilir. Bazı merkez bankaları tamamen devlet kontrolünde iken, bazıları yarı bağımsız ya da tamamen otonom olabilir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, devletin kontrolü altında olan otonom bir yapıya sahiptir. Anonim şirket olarak kurulmuştur, kâr amacı gütmemektedir ve Merkez Bankasının sermayesi diğer anonim şirketlerden farklı olarak sadece sembolik bir niteliktedir.
Merkez Bankasının Görevleri Nelerdir?
Merkez bankasının başlıca görevleri ve yetkileri şunlardır:
- Temel politika aracı olan reeskont oranlarını belirlemek.
- Para piyasasını düzenlemek.
- Hazine işlemlerini gerçekleştirmek.
- Türk para biriminin istikrarı için önlemler almak.
- Banknot sistemini tek elden yürütmek.
- Devletin haznedarlığını üstlenmek.
- Bankalar için likidite sağlamak.
Merkez Bankaları Nerelerde Bulunur?
Merkez bankaları genellikle başkentlerde veya ekonomik olarak önemli şehirlerde yer alır. Ülkedeki diğer şehirlerde de merkez bankasına bağlı şubeler bulunabilir. Bu şubeler, bankacılık hizmetlerini ve para politikasının yerel düzeyde uygulanmasını sağlar.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının idare merkezi Ankara’da yer almaktadır. Bunun dışında da 2024 yılı itibariyle 19 genel müdürlük ve 21 şubeden oluşmaktadır.
Merkez Bankası Para Politikasını Nasıl Uygular?
Merkez bankası, para politikasını çeşitli araçlarla uygular:
- Faiz oranlarını ayarlayarak.
- Açık piyasa işlemleri yaparak.
- Rezerv zorunluluk oranlarını değiştirerek.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasının para politikaları ise Para Politikası Kurulu (PPK) tarafından belirlenir. PPK hükümetle birlikte enflasyon hedefini belirler, paranın iç ve dış değerini korumak için gereken önlemleri alır.
Merkez Bankası Faiz Oranlarını Nasıl Belirler?
Merkez bankası faiz oranlarını belirlerken ekonomik verileri, enflasyon oranlarını, işsizlik oranlarını ve piyasa beklentilerini dikkate alır. Faiz oranları, ekonomideki para arzını ve talebini düzenleyerek enflasyonu kontrol altında tutmak amacıyla kullanılır.
Merkez Bankası Döviz Kuru Yönetiminde Nasıl Bir Rol Oynar?
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, hükümet ile birlikte Türkiye’de uygulanacak döviz kuru rejimini belirler. Belirlenen rejim çevresinde döviz kuru politikasını biçimlendirmek ve uygulamak yetkisi ise yalnızca Merkez Bankasındadır. Merkez Bankası, döviz kuru yönetiminde şu şekillerde rol oynar:
- Döviz piyasalarında müdahalelerde bulunur.
- Rezervleri yönetir.
- Para politikası aracılığıyla döviz kurunu etkiler.
Ekonomide Merkez Bankasının Etkileri Nedir?
Merkez bankasının ekonomideki etkileri şunlardır:
- Enflasyonu kontrol altında tutarak fiyat istikrarı sağlamak.
- Faiz oranlarını yöneterek yatırım ve tüketim kararlarını etkilemek.
- Döviz kurlarını ve uluslararası ticareti düzenlemek.
- Finansal piyasalarda güven sağlamak ve kriz durumlarında likidite sağlayarak ekonomiyi desteklemek.
- Genişlemeci para politikalarıyla ekonomik büyümeyi teşvik etmek.
